“We moeten absoluut afstappen van deze absurde logica van oneindige groei in een eindige wereld.”

De wereld van religies – 4/10/2020 – door Virginie Larousse –

In een interview met Le Monde nodigen de voormalige minister van Ecologische Transitie en de filosoof de maatschappij uit om "constant de zin van haar keuzes in twijfel te trekken". Deze "bewustzijnsrevolutie", waarschuwen ze, is een "kwestie van overleven".

Ze hebben gemeen dat ze mediamannen zijn geweest – televisie voor Nicolas Hulot en zijn programma Ushuaïa , de geschreven pers voor Frédéric Lenoir, voormalig hoofdredacteur van Le Monde des religions . Een ander gemeenschappelijk punt brengt hen samen: hun liefde voor de natuur en hun inzet voor het algemeen belang, die ze met name verdedigen binnen de Stichting Nicolas Hulot voor de voormalige minister van Ecologische en Inclusieve Transitie, en de Stichting SEVE (Knowing how to be and live together) voor de filosoof.

"We bevinden ons op een subliem kruispunt waar ons voortbestaan op het spel staat", stellen ze in het vierhandige werk dat ze zojuist samen met Fayard hebben gepubliceerd: Van de ene wereld naar de andere, de tijd van het geweten *. Een voedzame dialoog, waarin strijdlust en onbegrip wedijveren met de wereldwijde ontkenning van de ernst van de crisis die we doormaken.

Om ‘uit de impasse van berusting, gepaard gaande met het opgeven van het individuele geweten ten gunste van het collectieve onbewuste’ te breken , nodigen de twee mannen ons uit om ‘de utopie te durven omarmen ’. En om de betekenis van het heilige te herontdekken in een samenleving die uit elkaar valt.

In een tijd waarin alarmerende signalen onze beschaving bedreigen, roept u op tot de bouw van een 'nieuwe wereld'. Hoe zou u dat definiëren?

Frédéric Lenoir: Ik deel een aantal waarden met Nicolas Hulot en vele anderen: het streven naar schoonheid, de verbinding met de natuur, vrijheid – een vrijheid die vooral innerlijk is en niet alleen bestaat uit het volgen van je verlangens, maar ook uit het accepteren van grenzen –, delen, solidariteit.

Wij willen niet leven in een wereld waarin de ongelijkheid alleen maar toeneemt, in een wereld die gebaseerd is op waarden als concurrentie, overheersing en roofzucht, waarin menselijke samenlevingen uiteenvallen, weggevaagd door dit consumentistische liberalisme.

Nicolas Hulot  : De 'wereld hierna', om een modieuze term te gebruiken, is een maatschappij waarin voortdurend de zin van haar keuzes in twijfel wordt getrokken, waarin doelen belangrijker worden dan middelen, waarin de eigen beslissingen voortdurend worden gezeefd door de zeef van het geweten, waarin wetenschap en geweten op elkaar worden afgestemd en waarin wordt geweigerd de betekenis van de woorden 'economie' of 'vooruitgang' te verdraaien. Het is een wereld die van concurrentie naar samenwerking gaat, van roofzucht naar bescherming.

Het is duidelijk dat onze samenlevingen vandaag de dag steeds meer ontwricht raken – ook al waren de oorspronkelijke bedoelingen lovenswaardig. Nu we de 21e ^eeuw , lijden we onder de gevolgen van ons buitensporige succes, onze technologie en onze wetenschap. Het is meer dan dringend noodzakelijk om onze prestaties te inventariseren, om onderscheid te maken tussen de prestaties die werkelijk bijdragen aan de menselijke ontwikkeling en de prestaties die ons vervreemden, en om de mogelijkheden te inventariseren – want niet alles wat economisch en technologisch mogelijk is, is per se deugdzaam.

Is het plan dat u voorstelt niet een utopie?

NH: De ware utopie is te denken dat een economie gebaseerd op de exponentiële exploitatie van beperkte hulpbronnen een uitlaatklep kan hebben zonder door de schaarstebox te gaan. De ware utopie is te denken dat schaarste verenigbaar kan zijn met democratie. De ware utopie is te geloven dat in dit substraat waarop het leven zich in de loop van de tijd heeft gevormd en dat aan het desintegreren is, de mens een plek van keuze zal hebben. De utopie is te denken dat het huidige model en de bijbehorende kwellingen een gelukkige afloop voor de mensheid kunnen hebben. Ten slotte, de laatste utopie is te denken dat een wereld waar 1% van de bevolking 93% van de rijkdom in handen heeft, in vrede kan leven. Misschien zolang het maar niet bekend is! Maar in een wereld die openstaat voor het daglicht, omdat deze hyperverbonden is, kan iedereen zich bewust worden van deze situaties van onrecht en vernedering, die niet verenigbaar zijn met vrede.

“De wereld hierna is een samenleving die voortdurend haar eigen beslissingen door de zeef van het geweten haalt.”

Het utopische idee is dat we dit onrechtvaardige model kunnen voortzetten zonder schadelijke gevolgen, ook voor degenen die ervan profiteren. Daarom is solidariteit geen optie: niemand zal vreedzaam kunnen leven in een wereld die gekenmerkt wordt door zulke ongelijkheden.

FL: We hebben geen keus. We leven in een ongekende periode in de menselijke geschiedenis. De mensheid is nog nooit zo verbonden geweest als nu, waar alles van de ene kant van de planeet tot de andere impact heeft, in tegenstelling tot vroeger.

Bovendien hebben we voor het eerst in de menselijke geschiedenis invloed op de planeet: sinds het einde van de jaren vijftig, toen we een nieuw geologisch tijdperk, het Antropoceen, ingingen, is het effect van menselijke activiteiten bepalend geworden voor het planetaire evenwicht en voor de toekomst van het leven op aarde, met name door de dramatische afname van de biodiversiteit.

Ten goede of ten kwade zijn we allemaal verbonden met een gemeenschappelijke bestemming. Als we willen dat het leven, en vooral de mensheid, op lange termijn op aarde blijft floreren, moeten we absoluut afstappen van deze absurde logica van oneindige groei in een eindige wereld. Wat we vandaag de dag meemaken, is een systemische crisis, aangezien alles met elkaar verbonden is: economisch, ecologisch, gezondheid, enzovoort. We moeten afstappen van de logica die aan deze crisis ten grondslag ligt, namelijk de constante zoektocht naar steeds meer, en overstappen van de heerschappij van kwantiteit naar de heerschappij van kwaliteit – kwaliteit van leven, van zijn, van relaties met anderen, met de wereld.

De paradigmaverschuiving die u bepleit, vereist een complete herziening van het systeem – van het politieke leven tot de werking van de Europese Unie, inclusief het bedrijfsleven en onszelf. Waar beginnen we? Hoe komen we in actie?

NH  : Dit lijkt misschien ontmoedigend, omdat we crises hebben laten opstapelen in plaats van ze te anticiperen. Ik raad aan om te beginnen met het implementeren van een methode: hoe organiseren we de transformatie? We moeten deze tijd voor evaluatie, voor pauze, terugwinnen, die in een gehaaste samenleving als de onze node ontbreekt. Een metamorfose wordt gepland over jaren, soms decennia, en dus ver voorbij de electorale horizon.

Daarom moeten we doelen stellen, ze in wetten vastleggen om ze onomkeerbaar te maken, en anticiperen op de sectoren die door deze beslissingen getroffen zullen worden, zodat niemand achterblijft. In een hyperreactieve samenleving als de onze zou dit allerlei blokkades veroorzaken. Onze democratieën hebben een schrijnend gebrek aan anticipatie en steun voor verandering. We weten vaak wel wat er moet gebeuren, maar niet hoe.

"Niemand zal vreedzaam kunnen leven in een wereld die gekenmerkt wordt door zulke ongelijkheden."

FL  : Het is duidelijk dat we voor pijnlijke keuzes zullen komen te staan, aangezien we alles zullen moeten ondersteunen wat op de lange termijn levensvatbaar is en zullen moeten desinvesteren in de sectoren die het meest schadelijk zijn voor het milieu. Dit noemen we selectieve groei. We zullen sectoren in moeilijkheden moeten ondersteunen.

In de context van de huidige crisis van politieke vertegenwoordiging is burgerparticipatie eveneens essentieel. Burgers voelen zich vandaag de dag niet vertegenwoordigd. We moeten hen daarom meer betrekken – zoals bijvoorbeeld gebeurde bij de Klimaatconferentie van de Burgers, waar de 150 door loting aangewezen personen het aandurfden om bijzonder gedurfde beslissingen te nemen.

Het gaat er ook om dat iedereen individueel de regie over zichzelf neemt. Niet alles kan van de staat komen. Gandhi zei: "Wees de verandering die je voor de wereld wilt ." We moeten onze levensstijl veranderen. We weten dat overconsumptie van vlees rampzalig is voor de planeet, en bovendien slecht is voor de gezondheid en een bron van dierenleed. We kunnen allemaal, op ons eigen niveau, onze vleesconsumptie verminderen.

Wat ons tegen de muur drijft, is de combinatie van egoïsme en het feit dat we altijd meer willen. Hoe kunnen we dit onvermogen om tevreden te zijn met wat er is, begrijpen?

FL  : Van de Griekse filosofen tot Boeddha hebben de wijzen van de mensheid gewezen op dit paradoxale karakter van de mens, gedreven door de drang om altijd meer te bezitten, maar die ook het buitengewone vermogen heeft om te beseffen dat hij zichzelf moet matigen om een dieper en duurzamer geluk te vinden dan de euforie van "altijd meer". Wetenschappelijke verklaringen bevestigen deze intuïtie: onze hersenen hebben dopamine nodig, wat verslavend is en onmiddellijk genot schenkt. Toch beseffen we dat de basis van onze diepste vreugde voortkomt uit het zijn – kennis, de beschouwing van de natuur, de kwaliteit van de relaties die we onderhouden – en niet uit het hebben ervan.

NH  : Victor Hugo had het ondeugd goed voorspeld: "Doordat we willen bezitten, zijn wij het die bezeten zijn." Laten we echter niet vergeten dat veel mensen die niet het absolute minimum hebben, in dit stadium wel zouden willen zijn. Maar velen van ons hebben zich overgegeven aan een vorm van dronkenschap, omdat de maatschappij deze tirannie van verlangen heeft gecreëerd die ons permanent onbevredigd achterlaat. We zouden moeten beginnen met te beseffen dat we ernaar streven vrije wezens te zijn, terwijl we in werkelijkheid geconditioneerd, bijna geautomatiseerd zijn. We weten niet meer hoe we onze impulsen moeten beteugelen. Dit simpele besef zou voldoende moeten zijn om onszelf in twijfel te trekken. Als we echt vrij willen zijn, laten we dan de controle over onze impulsen terugnemen.

Er heerst een groot misverstand rond het woord 'vrijheid', dat in werkelijkheid niet verwijst naar de afwezigheid van regels, maar naar de regel die we onszelf opleggen. Dit is een van de fasen van de beschaving die de mensheid moet doorlopen – grenzen stellen – en dat is ongetwijfeld de moeilijkste fase. Deze zingevingscrisis is een fundamentele vraag die we niet langer kunnen ontlopen en die vervolgens kan worden aangepakt via overheidsbeleid, met name stimulerende of afschrikkende belastingen.

“We streven ernaar vrije wezens te zijn, terwijl we in werkelijkheid geconditioneerd zijn, bijna geautomatiseerd.”

FL  : Al in de 17e ^eeuw theoretiseerde Spinoza, de grondlegger van de moderne politieke filosofie, over onze moderne democratieën. Hij legde uit dat het beste systeem er een is dat politiek en religie scheidt, met een rechtsstaat die de vrijheid van geweten en meningsuiting garandeert. Maar hij stelt ook dat het genieten van deze politieke vrijheden zinloos is als we slaven blijven van onze verlangens en impulsen.

We moeten daarom het vermogen ontwikkelen om te onderscheiden wat diepe vreugde in ons opwekt die ons verheft, en niet kleinzielige verlangens die ons kleineren. De essentie van de mens is verlangen, herinnert hij ons eraan. Het gaat er niet om het te onderdrukken, maar om het via de rede te richten op wat ons doet groeien en sociaal rechtvaardig is. Daarom geloof ik, in navolging van zijn voorbeeld, dat we ethiek en politiek altijd met elkaar moeten verbinden.

Veel mensen delen uw analyse en streven ernaar om in hun dagelijks leven een nuchter leven te leiden. Zouden ze niet de handen ineen moeten slaan en een verenigd front moeten vormen om hun mening te kunnen geven in het publieke debat?

NH: Tijdens mijn reizen ben ik ervan overtuigd geraakt dat twee menswetenschappen tegenover elkaar staan: de ene streeft ernaar het algemeen belang te monopoliseren, terwijl de andere het – om het wat karikaturaal uit te drukken – probeert te beschermen. De welwillende mens is in de meerderheid, maar is niet gestructureerd, in tegenstelling tot de gewetenloze en cynische mens.

Uw vraag is daarom essentieel: hoe kunnen we ervoor zorgen dat deze meerderheid zich kan uiten, de weg kan wijzen en een onweerstaanbare frisse wind kan worden? Misschien wordt deze deugdzame kracht ongemerkt georganiseerd en zal ze onverwacht opduiken, ver verwijderd van de klassieke vormen van partijpolitiek. We mogen nooit wanhopen: zoals het spreekwoord luidt: "Je hoort de boom vallen, maar het bos niet groeien." Dat is het enige wat me ervan weerhoudt me erbij neer te leggen.

Heb je soms de neiging om alles weg te gooien als je ziet dat de resultaten tegenvallen?

NH  : Natuurlijk is er soms sprake van fatalisme, berusting en zelfs woede, vooral omdat ik regelmatig word uitgejouwd met het voorwendsel dat ik niet voor alles een oplossing heb, ook al vecht ik al vijfendertig jaar.

Ja, er zijn momenten waarop je de handdoek in de ring wilt gooien, wanneer ik tegen mezelf zeg: "Wat een energie is er nodig om de mensheid te vertellen zichzelf te redden!" Maar in relatie tot die onzichtbare mensheid waar ik het over had: als je de vrijheid hebt die ik heb, heb je niet het recht om jezelf uit te sluiten van de strijd. Voor iedereen die vecht, voor onze kinderen en voor alle slachtoffers, heb je niet het recht om te deserteren.

En afgezien van de klappen en de ongemakken die je kunt voelen als je het gevoel hebt niet gehoord te worden, bestaat er nog steeds een vorm van koninklijkheid. Deze toewijding heeft uitzonderlijke mannen en vrouwen op mijn pad gebracht, die ik anders nooit had ontmoet. Dat is onbetaalbaar.

FL  : Ik zou niet gelukkig kunnen zijn in een ongelukkige wereld, mezelf afzonderen van de wereld en zeggen: "Jammer dan." Ik moet me nuttig voelen. Ik heb veel ontvangen, dus ik moet bijdragen aan deze noodzakelijke bewustzijnstransformatie. Wat me op de been houdt, is het zien dat veel mensen zich genereus inzetten voor het gemeenschapsleven en naar iets anders streven.

“Onze diepste vreugde vindt zijn oorsprong in het bestaan – kennis, beschouwing van de natuur, de kwaliteit van de relaties die we onderhouden – en niet in het hebben ervan.”

Zou u weer in de politiek willen stappen?

NH  : Victor Hugo heeft dit beleid, waarbij bevelen boven geweten worden gesteld, al aan de kaak gesteld – een van de verklaringen voor het wantrouwen van een deel van de bevolking jegens de politieke klasse. Wat de politiek schaadt, is esprit de corps, het feit dat men afstand doet van het individuele geweten ten gunste van het geweten van een horde. Gezien de ernst van de situatie waarmee we worden geconfronteerd, zouden we het eens moeten worden over gemeenschappelijke doelstellingen en intelligenties moeten bundelen, in plaats van ze voortdurend te confronteren.

Ik hoop nog steeds stiekem dat er een nieuwe vorm van politiek, van samenkomst, zal ontstaan, waarin we het beste van de burgermaatschappij, de politiek, de economie en de wetenschappelijke gemeenschap benutten om de verbeelding van morgen vorm te geven en te ontwikkelen. Ik zou die graag steunen. Mag ik het initiatief nemen? Eerlijk gezegd voel ik de energie er niet meer voor. We hebben nieuw bloed nodig. Maar politiek is net als de natuur: ze verafschuwt een vacuüm. En er is momenteel een bodemloze leegte in de politiek, die zeker kan worden opgevuld door de slechtste, maar ook door de beste. Het zijn vaak juist in spannende momenten dat grote vrouwen of grote mannen opstaan. Daar kijk ik naar uit.

"Wat de politiek schaadt, is de esprit de corps, het feit dat men het eigen geweten opgeeft ten gunste van het geweten van de horde."

Kunnen religies en spiritualiteit deze transitie ondersteunen, of zijn ze net zo sclerotisch als de politiek?

FL  : Beide opties bestaan. Religies kunnen sclerose in stand houden door culturele modellen in stand te houden die grondig moeten evolueren, met name wat betreft de status van vrouwen, of ze kunnen vooroordelen en intolerantie in stand houden die de dialoog tussen culturen niet vergemakkelijken. Maar ze kunnen ook een spirituele dimensie toevoegen en mensen herinneren aan de noodzaak van innerlijk leven, meditatie en liefde. Als deze boodschap zou worden geleefd en belichaamd, zou de wereld veranderen!

Religies zijn ambivalent; ze kunnen zowel het beste als het slechtste met zich meebrengen, van sektarisme tot universaliteit, inclusief overheersing of naastenliefde. Tot de beste behoren bijvoorbeeld van paus Franciscus over ecologie, Laudato si' en zijn standpunt over sociale rechtvaardigheid en het verwelkomen van vreemdelingen. Zijn stem is waardevol.

NH  : Een van de grote pioniers van de ecologie, de landbouwkundige René Dubos, zei dat de mens nergens meer mee verbonden is, wat hij de "tragische chaos van de moderne mens " noemde. Dit maakt deel uit van de huidige angst: we zijn in feite losgekoppeld van alles, van ons verleden, van onze toekomst, die we in gevaar brengen. We moeten daarom opnieuw verbinding maken.

“Ik hoop nog steeds heimelijk dat er een nieuwe vorm van politiek zal ontstaan die de verbeelding van morgen vormgeeft en opbouwt.”

Hebben we hiervoor religies nodig? Dat is niet zeker, maar ze kunnen wel meedoen. Daarom was een van mijn eerste acties, toen ik meedeed aan de voorbereidingen voor COP21, het leggen van contacten met het Vaticaan en de meeste grote religies: alles wat met de schepping te maken heeft, zou voor hen en voor gelovigen in het algemeen mobiliserend moeten zijn.

Niettemin baart deze zingevingscrisis zowel secularisten als atheïsten zorgen. Spiritualiteit is niet het domein van religies. Hoe dan ook, alles wat ons in staat stelt verbinding te maken, het leven te eren en ons te realiseren wat een ongelooflijk voorrecht we hebben om te leven, en ons bewustzijn te laten ontwaken voor deze wonderbaarlijke, zelfs magische, dimensie van het leven, moet worden aangemoedigd. Want, in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, is dit laatste niet de norm in het universum, maar de uitzondering.

Wat is volgens u het heilige en hoe kunnen we de smaak ervan herontdekken in een samenleving die niet langer verbonden is met een vorm van transcendentie?

FL  : Er zijn twee definities van het heilige. Eén, ontwikkeld door de grondlegger van de sociologie, Emile Durckheim, onderscheidt het heilige van het profane: heilig is wat religies heilig hebben gemaakt als plaatsen, ruimtes en tijden om ze te scheiden van de profane wereld. De andere, meer antropologische definitie van het heilige is die van Rudolf Otto: het heilige is wat mensen kunnen ervaren wanneer ze zich in de natuur bevinden en zich overweldigd voelen door dit schouwspel dat hen verheft, van streek maakt, ontroert en soms beangstigt.

Ik denk dat we dit gevoel allemaal wel eens hebben ervaren, deze verwondering over de harmonie van de natuur of de kosmische orde. Veel mensen wonen echter in steden en hebben zich afgesloten voor zo'n schouwspel. Het is dringend noodzakelijk om dit diepe en universele gevoel van het heilige te herontdekken, dat ons het gevoel geeft dat we deel uitmaken van een Geheel, een harmonieus Geheel dat ons overstijgt. Zo kunnen we zeer krachtige vreugden ervaren, ons verankerd voelen met de aarde en verbonden met de kosmos. Terwijl we, wanneer we losgekoppeld zijn van de natuur, zweven als een strohalm, beperkt blijven tot de geest, tot ideeën.

“Het is dringend noodzakelijk om dit diepe en universele gevoel voor het heilige te herontdekken, dat ons het gevoel geeft dat we tot een Geheel behoren.”

Is het niet al te laat om "iets anders" te overwegen?

NH  : Ik geef toe dat ik, als ik spreek, een beetje vals speel met de realiteit. Op het risico af pretentieus te klinken: ik zie de wereld zonder filter, in zijn moeizame evolutie. De tijd die we nodig hadden om te reageren, maakt het oplossen van deze crises des te complexer.

Als dat eenmaal gezegd is, om een banale uitdrukking te gebruiken: "is het te laat om pessimistisch te zijn ." We kunnen ons het ergste voorstellen, maar ik hoop het toch te vermijden. Want als alles in puin ligt, zoals sommigen er een quasi-religie van maken, is het niet langer mobiliserend; het is de heerschappij van ieder voor zich.

Laten we erkennen dat onze wereld zeer complex is en dat die ons aangename verrassingen kan brengen. Met andere woorden, er zijn redenen om ons zorgen te maken: we moeten gewoon helder van geest zijn. En ik geef de voorkeur aan helderheid boven ontkenning. Toch blijf ik vol vertrouwen: als we er door een wonder in slagen een collectieve intelligentie te tonen die ons in staat stelt om in dezelfde richting te handelen, zouden we nog steeds een kwalitatieve sprong voorwaarts voor de mensheid kunnen maken.

FL  : Ik blijf optimistisch, want er bestaan oplossingen, en de geschiedenis heeft aangetoond dat de mens zich, wanneer hij voor grote uitdagingen staat, zeer snel kan aanpassen. De twee wereldoorlogen hebben bijvoorbeeld geleid tot de vorming van Europa; een oorlog tussen Frankrijk en Duitsland zou vandaag de dag ondenkbaar zijn. Ik denk helaas dat we van catastrofe naar catastrofe zullen gaan, wat er echter toe zal leiden dat het geweten zich snel mobiliseert en ontwikkelt. De hele vraag is of het niet te laat zal zijn in vergelijking met de onbeheersbare opwarming van de aarde... Alleen de toekomst zal het leren.

Virginie Larousse

* Van de ene wereld naar de andere, de tijd van het geweten , door Nicolas Hulot en Frédéric Lenoir (commentaren verzameld door Julie Klotz), red. Fayard, 2020

Eerdere artikelen