De wereld van religies, juli-augustus 2009 —
We bevinden ons in een economische crisis van ongekende omvang, die ons ontwikkelingsmodel, gebaseerd op permanente groei in productie en consumptie, ter discussie zou moeten stellen. Het woord "crisis" betekent in het Grieks "beslissing", "oordeel" en verwijst naar het idee van een cruciaal moment waarop "dingen moeten worden besloten". We maken een cruciale periode door waarin fundamentele keuzes moeten worden gemaakt, anders zal het probleem alleen maar verergeren, misschien cyclisch, maar zeker.
Zoals Jacques Attali en André Comte-Sponville ons eraan herinneren in de fascinerende dialoog die ze ons gaven, moeten deze keuzes politiek van aard zijn, te beginnen met een noodzakelijke schoonmaakbeurt en een effectiever en eerlijker toezicht op het aberrante financiële systeem waarin we vandaag leven. Ze kunnen ook alle burgers directer aangaan, door de vraag te heroriënteren naar de aankoop van meer ecologische en inclusieve goederen. Een duurzame uitweg uit de crisis zal zeker afhangen van een oprechte vastberadenheid om de regels van het financiële spel en onze consumptiegewoonten te veranderen. Maar dit zal ongetwijfeld niet voldoende zijn. Het is onze levensstijl, gebaseerd op een constante groei van de consumptie, die zal moeten veranderen.
Sinds de industriële revolutie, en nog meer sinds de jaren zestig, leven we in een beschaving die consumptie tot de drijvende kracht van vooruitgang maakt. Deze drijvende kracht is niet alleen economisch, maar ook ideologisch: vooruitgang betekent meer bezitten. Reclame is alomtegenwoordig in ons leven en bevestigt deze overtuiging in al haar vormen. Kunnen we gelukkig zijn zonder de nieuwste auto? Het nieuwste model dvd-speler of mobiele telefoon? Een televisie en een computer in elke kamer? Deze ideologie wordt bijna nooit in twijfel getrokken: zolang het kan, waarom niet? En de meeste mensen wereldwijd kijken vandaag de dag naar dit westerse model, dat het bezitten, verzamelen en voortdurend veranderen van materiële goederen tot de ultieme zin van het bestaan maakt. Wanneer dit model vastloopt, wanneer het systeem ontspoort; wanneer het duidelijk wordt dat we waarschijnlijk niet eindeloos in dit hectische tempo kunnen blijven consumeren, dat de hulpbronnen van de planeet beperkt zijn en dat het dringend nodig is om te delen; kunnen we onszelf eindelijk de juiste vragen stellen. We kunnen de betekenis van economie, de waarde van geld, de werkelijke voorwaarden voor het evenwicht in een samenleving en individueel geluk in twijfel trekken.
Ik geloof dat de crisis hierin een positieve impact kan en moet hebben. Ze kan ons helpen onze beschaving, die voor het eerst wereldwijd is geworden, opnieuw op te bouwen op basis van andere criteria dan geld en consumptie. Deze crisis is niet alleen economisch en financieel van aard, maar ook filosofisch en spiritueel. Ze roept universele vragen op: wat kan als ware vooruitgang worden beschouwd? Kunnen mensen gelukkig zijn en in harmonie met anderen leven in een beschaving die volledig is opgebouwd rond het ideaal van bezit? Waarschijnlijk niet. Geld en het verwerven van materiële goederen zijn slechts middelen, weliswaar kostbaar, maar nooit een doel op zich. Het verlangen naar bezit is van nature onverzadigbaar. En het kweekt frustratie en geweld. Mensen zijn zo gemaakt dat ze constant verlangen naar wat ze niet hebben, zelfs als dat betekent dat ze het met geweld van hun buurman moeten afpakken. Maar zodra in hun basisbehoeften is voorzien – voedsel, een dak boven hun hoofd en een fatsoenlijk bestaan – moet de mens een andere logica hanteren dan die van het hebben om tevreden te zijn en volledig mens te worden: die van het zijn. Hij moet leren zichzelf te kennen en te beheersen, de wereld om hem heen te begrijpen en te respecteren. Hij moet ontdekken hoe hij moet liefhebben, hoe hij met anderen moet leven, hoe hij zijn frustraties moet beheersen, sereniteit moet verwerven, het onvermijdelijke lijden van het leven moet overwinnen, maar zich ook moet voorbereiden om met open ogen te sterven. Want als bestaan een feit is, dan is leven een kunst. Een kunst die geleerd wordt door de wijzen te bevragen en aan zichzelf te werken.