De Wereld van Religies nr. 40, maart-april 2010 —
Het besluit van Benedictus XVI om het zaligverklaringsproces van paus Pius XII voort te zetten, heeft geleid tot een wijdverbreide controverse die zowel de joodse als de christelijke wereld verdeelt. De voorzitter van de rabbijnse gemeenschap in Rome boycotte het bezoek van de paus aan de Grote Synagoge van Rome uit protest tegen de "passieve" houding van paus Pius XII ten opzichte van de tragedie van de Holocaust.
Benedictus XVI rechtvaardigde nogmaals de keuze om zijn voorganger heilig te verklaren, met het argument dat hij de wreedheden van het naziregime niet openlijker kon veroordelen zonder het risico te lopen op represailles tegen katholieken, van wie de Joden, van wie velen in kloosters verborgen zaten, de eerste slachtoffers zouden zijn geweest. Dit argument is volkomen terecht. De historicus Léon Poliakov had dit al in 1951 opgemerkt in de eerste editie van het Breviarium van de Haat, het Derde Rijk en de Joden: "Het is pijnlijk om vast te stellen dat het pausdom gedurende de oorlog, terwijl de fabrieken van de dood op volle toeren draaiden, stil bleef. Erkend moet echter worden dat, zoals de ervaring op lokaal niveau heeft geleerd, publieke protesten onmiddellijk gevolgd konden worden door meedogenloze sancties."
Pius XII, een goede diplomaat, probeerde beide partijen tevreden te stellen: hij steunde in het geheim de Joden en redde direct het leven van duizenden Romeinse Joden na de Duitse bezetting van Noord-Italië, terwijl hij een directe veroordeling van de Holocaust vermeed, om de dialoog met het naziregime niet te verbreken en een brute reactie te voorkomen. Deze houding kan worden omschreven als verantwoordelijk, rationeel, voorzichtig en zelfs wijs. Maar ze is geenszins profetisch en weerspiegelt niet de daden van een heilige. Jezus stierf aan het kruis omdat hij tot het einde toe trouw was gebleven aan zijn boodschap van liefde en waarheid.
Na hem gaven de apostelen Petrus en Paulus hun leven, omdat ze de verkondiging van de boodschap van Christus niet wilden opgeven, noch deze om "diplomatieke redenen" aan de omstandigheden wilden aanpassen. Stel je voor dat ze paus waren geweest in plaats van Pius XII? Het is moeilijk voor te stellen dat ze het naziregime zouden accepteren, maar eerder zouden besluiten om samen met die miljoenen onschuldigen gedeporteerd te sterven. Dit is de daad van heiligheid, van profetische betekenis, die men, onder zulke tragische omstandigheden in de geschiedenis, van de opvolger van Petrus zou mogen verwachten. Een paus die zijn leven geeft en tegen Hitler zegt: "Ik sterf liever met mijn Joodse broeders dan deze gruwel te tolereren."
De represailles zouden ongetwijfeld verschrikkelijk zijn geweest voor katholieken, maar de Kerk zou een ongekend krachtige boodschap aan de hele wereld hebben gestuurd. De eerste christenen waren heiligen omdat ze hun geloof en naastenliefde boven hun eigen leven stelden. Pius XII zal heilig verklaard worden omdat hij een vroom man was, een goed bestuurder van de Romeinse Curie en een scherpzinnig diplomaat. Dit is de kloof die er bestaat tussen de Kerk van de Martelaren en de Kerk na Constantijn, die zich meer bekommert om het behoud van haar politieke invloed dan om het getuigen van het Evangelie.