De Wereld van Religies nr. 43, september-oktober 2010 —
In zijn laatste essay* laat Jean-Pierre Denis, hoofdredacteur van het christelijke weekblad La Vie , zien hoe de libertaire tegencultuur die in mei 1968 ontstond, de afgelopen decennia de dominante cultuur is geworden, terwijl het christendom een perifere tegencultuur is geworden. De analyse is pertinent en de auteur pleit welsprekend voor "een christendom van de tegenstand" dat noch veroverend noch defensief is. Het lezen van dit werk inspireert me een paar keer tot nadenken, te beginnen met een vraag die op zijn zachtst gezegd provocerend zal lijken voor veel lezers: is onze wereld ooit christelijk geweest? Dat er een zogenaamde "christelijke" cultuur bestond, gekenmerkt door de overtuigingen, symbolen en rituelen van de christelijke religie, is duidelijk. Dat deze cultuur onze beschaving diep heeft doordrongen, tot het punt dat onze samenlevingen, zelfs geseculariseerd, doordrenkt blijven van een alomtegenwoordig christelijk erfgoed – kalender, festivals, gebouwen, artistiek erfgoed, populaire uitingen, enz. – staat buiten kijf. Maar was wat historici "christendom" noemen, de duizendjarige periode van het einde van de Oudheid tot de Renaissance, die de verbinding markeerde tussen de christelijke religie en de Europese samenlevingen, ooit christelijk in de diepste zin van het woord, dat wil zeggen trouw aan de boodschap van Christus? Voor Sören Kierkegaard, een fervent en gekweld christelijk denker, "is het hele christendom niets anders dan de poging van de mensheid om weer op de been te komen, om zich van het christendom te ontdoen ." Wat de Deense filosoof pertinent benadrukt, is dat de boodschap van Jezus volledig ondermijnend is voor moraal, macht en religie, omdat ze liefde en machteloosheid boven alles stelt. Zozeer zelfs dat christenen er snel bij waren om haar meer in lijn te brengen met de menselijke geest door haar opnieuw in te bedden in een denkkader en traditionele religieuze praktijken. De geboorte van deze "christelijke religie", en haar ongelooflijke verdraaiing vanaf de 4e eeuw in verwarring met politieke macht, is vaak de antithese van de boodschap waaruit ze haar inspiratie put. De Kerk is noodzakelijk als gemeenschap van discipelen, wier missie het is de herinnering aan Jezus en zijn aanwezigheid door te geven door het enige sacrament dat Hij heeft ingesteld (de eucharistie), zijn woord te verkondigen en er bovenal van te getuigen. Maar hoe kunnen we de boodschap van het evangelie herkennen in het canonieke recht, de pompeuze decorum, het bekrompen moralisme, de piramidale kerkelijke hiërarchie, de vermenigvuldiging van sacramenten, de bloedige strijd tegen ketterijen, de greep van de geestelijkheid op de maatschappij met alle excessen die daarbij horen? Het christendom is de sublieme schoonheid van kathedralen, maar het is ook dit alles. Een concilievader van het Tweede Vaticaans Concilie riep, wijzend op het einde van onze christelijke beschaving, uit: "Het christendom is dood, leve het christendom!" Paul Ricoeur, die mij deze anekdote enkele jaren voor zijn dood vertelde, voegde eraan toe: "Ik zou eerder zeggen: het christendom is dood, leve het evangelie!, aangezien er nooit een authentiek christelijke samenleving is geweest." Biedt de teloorgang van de christelijke religie in wezen geen gelegenheid om de boodschap van Christus opnieuw te laten horen? "Je doet geen nieuwe wijn in oude zakken ", zei Jezus. De diepe crisis van de christelijke kerken is misschien wel de voorbode van een nieuwe renaissance van het levende geloof van de evangeliën. Een geloof dat, omdat het de liefde voor de naaste als teken van Gods liefde beschouwt, niet zonder sterke verwantschap staat met het seculiere humanisme van de mensenrechten, dat de basis vormt van onze moderne waarden. En een geloof dat ook een kracht van fel verzet zal zijn tegen de materialistische en mercantilistische impulsen van een steeds meer ontmenselijkte wereld. Een nieuw gezicht van het christendom kan daarom ontstaan uit de ruïnes van onze "christelijke beschaving", waarnaar gelovigen die meer gehecht zijn aan het evangelie dan aan de christelijke cultuur en traditie, geen nostalgie zullen koesteren.
* Waarom het christendom een schandaal is (Seuil, 2010).