De Wereld van Religies nr. 49 – september/oktober 2011 —
De versterking van fundamentalisme en communitarisme in alle vormen is een van de belangrijkste gevolgen van 11 september. Deze tragedie, met haar wereldwijde gevolgen, onthulde en accentueerde de verdeeldheid tussen islam en het Westen, net zoals ze het symptoom en de versneller was van alle angsten die gepaard gingen met de razendsnelle globalisering van de afgelopen decennia en de daaruit voortvloeiende botsing van culturen. Maar deze identiteitsspanningen, die de media blijven verontrusten en voortdurend voeden (het bloedbad in Oslo in juli is een van de meest recente manifestaties), hebben een ander gevolg van 11 september in de schaduw gesteld, juist het tegenovergestelde: de afwijzing van monotheïsmen, juist vanwege het fanatisme dat ze oproepen. Recente opiniepeilingen in Europa tonen aan dat monotheïstische religies onze tijdgenoten steeds meer angst aanjagen. De woorden "geweld" en "achteruitgang" worden er nu gemakkelijker aan gekoppeld dan "vrede" en "vooruitgang". Een van de gevolgen van deze terugkeer naar religieuze identiteit en het fanatisme dat daar vaak uit voortvloeit, is dan ook een sterke toename van het atheïsme.
Hoewel de beweging wijdverbreid is in het Westen, is het in Frankrijk het meest opvallende fenomeen. Er zijn twee keer zoveel atheïsten als tien jaar geleden, en de meerderheid van de Fransen identificeert zich tegenwoordig als atheïst of agnost. Natuurlijk liggen de oorzaken van deze sterke toename van ongeloof en religieuze onverschilligheid dieper, en die analyseren we in dit nummer: de ontwikkeling van kritisch denken en individualisme, de stedelijke levensstijl en het verlies van religieuze overdracht, enzovoort. Maar het lijdt geen twijfel dat hedendaags religieus geweld een enorm fenomeen van onthechting van religie accentueert, dat veel minder spectaculair is dan de moorddadige waanzin van fanatici. We zouden het gezegde kunnen gebruiken: het geluid van een vallende boom verhult het geluid van een groeiend bos. Omdat ze ons echter terecht zorgen baren en de wereldvrede op korte termijn verzwakken, richten we ons veel te veel op de heropleving van fundamentalisme en communitarisme, waarbij we vergeten dat de werkelijke verandering op de schaal van een lange geschiedenis de diepgaande achteruitgang is, in alle lagen van de bevolking, van religie en het eeuwenoude geloof in God.
Men zal mij vertellen dat het fenomeen Europees is en vooral indrukwekkend in Frankrijk. Zeker, maar het blijft groeien en de trend begint zelfs de oostkust van de Verenigde Staten te bereiken. Frankrijk, dat ooit de oudste dochter van de Kerk was, zou wel eens de oudste dochter van religieuze onverschilligheid kunnen worden. De Arabische Lente laat ook zien dat het streven naar individuele vrijheden universeel is en in de moslimwereld, net als in de westerse wereld, wel eens de emancipatie van het individu ten opzichte van religie en de door Nietzsche voorspelde "dood van God" zou kunnen hebben. De bewakers van het dogma hebben dit goed begrepen, zij die voortdurend de gevaren van individualisme en relativisme veroordelen. Maar kunnen we een zo fundamentele menselijke behoefte als de vrijheid om te geloven, te denken, onze waarden te kiezen en de zin die we aan ons leven willen geven, voorkomen?
Op de lange termijn lijkt de toekomst van religie mij nauwelijks te liggen in collectieve identiteit en de onderwerping van het individu aan de groep, zoals millennia lang het geval was, maar in persoonlijke spirituele zoektocht en verantwoordelijkheid. De fase van atheïsme en afwijzing van religie waarin we steeds dieper doordringen, kan natuurlijk leiden tot triomfantelijk consumentisme, onverschilligheid jegens anderen en nieuwe barbaarsheden. Maar het kan ook de opmaat zijn naar nieuwe vormen van spiritualiteit, seculier of religieus, die werkelijk gebaseerd zijn op de grote universele waarden waarnaar we allemaal streven: waarheid, vrijheid, liefde. Dan zal God – of liever gezegd al zijn traditionele voorstellingen – niet voor niets gestorven zijn.