Gepubliceerd in Psychologies Magazine , mei 2003 —
Paradox: Religiositeit stort in, maar de nieuwsgierigheid naar het onzichtbare groeit onder de hoogst opgeleide Fransen. Uitleg —
Psychologie: Wat bedoelen we vandaag de dag met irrationeel?
Frédéric Lenoir : Wat we niet begrijpen! Sterker nog, dit woord heeft nog steeds vaak een pejoratieve connotatie. Het is een erfenis van het 19e-eeuwse rationalisme, waar alles wat aan de rede ontsnapte in diskrediet werd gebracht, waar alles wat niet door de wetenschap kon worden verklaard, als vals of illusoir werd beschouwd. Het is echter deze wetenschappelijke visie die volkomen illusoir is! Ten eerste omdat veel dingen die ons vandaag de dag irrationeel lijken – gedachteoverdracht, helderziendheid, genezing door magnetisme, enz. – morgen wellicht een logische verklaring vinden. Ten tweede, en bovenal, omdat de mens en de wereld zowel rationeel als irrationeel zijn. Seksualiteit, verlangen, liefde, artistieke emotie blijven grotendeels onontcijferbaar. Zijn dit echter illusoire ervaringen of gevoelens? Descartes gaf schaamteloos toe dat hij in een droom zijn beroemde "methode" had ontvangen, die de moderne wetenschap filosofisch had gefundeerd! Ook al wordt het nog steeds slecht begrepen, veel filosofen en antropologen hebben de afgelopen dertig jaar de verbeelding, het mythische denken, gerehabiliteerd als een van de constitutieve elementen van de mens.
Zou u zo ver willen gaan om te spreken van een golf van irrationaliteit in onze Europese samenlevingen?
Zeker! En hiermee houden we op de uitzondering te zijn van een mensheid die haar irrationele kant altijd de vrije loop heeft gelaten. Sterker nog, eeuwenlang werd dit in Europa ingedamd door twee grote instellingen: de positivistische wetenschap, die haar bestreed, en de religie, die haar domesticeerde. De afgelopen dertig jaar zijn we echter getuige geweest van een bevraging van het sciëntisme – de wetenschap wordt veel bescheidener en stelt zich open voor willekeur – en een verlies van controle over het religieuze magisterium, dat lang onderdrukte irrationele impulsen de vrije loop laat. Een soort slingerbeweging dus.
Waarom ben je tegen religie en irrationaliteit? Is geloof niet irrationeel?
Jazeker, voor zover het niet gebaseerd is op onbetwistbare redeneringen, maar op subjectieve ervaring of religieuze openbaring. Maar zoals de socioloog Max Weber zo treffend aantoonde, vormt het concept van een scheppende God die de wereld ordent en betekenis geeft, al een krachtige rationalisatie die zich verzet tegen de magische visie van een raadselachtige en betoverde wereld. Daarom is de moderne wetenschap in het Westen ontstaan, in de matrix van de christelijke religie voordat ze zich ertegen verzette. Tegenwoordig houden de meeste mensen zich echter niet langer aan een coherent religieus systeem om de wereld te verklaren. We zijn daarom getuige van een ontwrichting van religie, met een opleving van "zwevende" overtuigingen - de duivel, reïncarnatie, spoken, engelen, enz. - maar ook een terugkeer van magisch denken, met name onder stadsbewoners en mensen met een hoge opleiding. We betoveren de wereld opnieuw.
Wat kenmerkt magisch denken volgens u? Hoe manifesteert het zich?
We voelen ons onderdeel van een netwerk van krachten die zowel mysterieus als betekenisvol zijn en in ons voordeel kunnen worden gemanipuleerd. Een religieus man met ernstige geldproblemen die een briefje van vijfhonderd euro op straat vindt, zal denken: "Het is een geschenk van God die aan me denkt en van me houdt." Een rationalist zal zeggen: "Het is puur toeval." Wat de aanhanger van magisch denken betreft, die zal zeggen: "Hé, het is 3 maart, drie uur 's nachts en drie is mijn lievelingsgetal," of "Deze straat is vernoemd naar mijn vrouw," of "Ik heb er goed aan gedaan om een marabout te bezoeken." Magisch denken ziet overal tekenen, is niet gebaseerd op een coherent denksysteem en blijft zeer praktisch.
Wat onderscheidt het van spiritualiteit?
Een voorliefde voor waarzeggerij, tarotkaarten lezen, het gebruik van spreuken en mysterieuze drankjes kan ertoe leiden dat iemand zich van hem of haar vervreemdt en zijn of haar vrijheid opgeeft om aan zichzelf te werken. Spiritualiteit begint bij de zekerheid dat we vrij zijn en moedigt ons aan om onszelf te leren kennen en te transformeren. Spiritualiteit en magisch denken kunnen elkaar daarom tegenwerken wanneer dat laatste te indringend is.
Interview door Pascale Senk
Gepubliceerd in Psychologies Magazine in mei 2003